9 x Anna Karenina

Het leven hangt aaneen van toevalligheden. Zo’n twee maanden geleden vroeg Katrien mij nog: “Hoe komt Anna Karenina eigenlijk aan haar einde?” Ik stuikte meteen tegen de grond en hapte amechtig naar adem. Niet omdat Katrien het gesprek op een klassieker uit de wereldliteratuur bracht – doorbomen over boeken is The Name of Our Game. Wel omdat ze niet wist hoe Anna Karenina sterft…

Maar dat wordt binnenkort dus opgelost. Want recent werden wij uitgenodigd op een theatervoorstelling van TG Stan. Gebaseerd op Anna Karenina en – ik zou het niet durven verzinnen – getiteld ‘The Way She Dies’. In afwachting van 19 februari, wanneer de voorstelling neerstrijkt in 30CC (daarna ook elders), lijst ik negen weetjes op over mijn favoriete Russische literaire heldin. Dat Anna Karenina zich voor een trein werpt, is er daar geen van. Dat weet immers iedereen. Intussen zelfs Katrien.

1 – Tolstoj schreef ‘Anna Karenina’ tussen 1873 en 1877 – dus rond z’n achtenveertigste. Het is één van z’n twee monumentale meesterwerken, na ‘Oorlog en Vrede’. Met 940 bladzijden en 239 hoofdstukken is Anna Karenina ‘maar’ half zo dik als dat andere monument. Anna wordt wel vaker gelezen – mogelijk is er een verband.

2 – Na ‘Oorlog en Vrede’ – die historische klepper over de Napoleontische oorlogen tegen Rusland – moest Tolstoj even bekomen. Hij klungelde wat met een volgende historische roman, over tsaar Peter De Grote, die op een nog verder verleden teruggreep en (misschien daarom?) nooit van de grond kwam. Uiteindelijk besloot hij om z’n nieuwe roman te laten afspelen in z’n eigen tijd.

3- Anna Karenina is het verhaal van een overspelige vrouw, die gestraft wordt omdat ze de ongeschreven regels van haar welstellende milieu overtreedt. Dat ze een affaire met een jonge officier begon, oké. Maar je man en kind verlaten en een baby krijgen met een ander? Dat was in de betere kringen van Sint-Petersburg een absolute Njet.

Een vrouw moest weten hoe ver ze kon gaan, en Anna ging verder.

4- Tolstoj was een aristocraat en een landheer, maar had een grote sympathie voor de boerenbevolking. Hij vond hen oprechter en moreel hoogstaander dan die rijke huichelaars van de bourgeoisie. Tegelijk was hij – al in z’n jonge jaren, maar zeker na een bijna-doodervaring op z’n 41e – een strenge moralist. Voor Tolstoj was (althans in theorie) het huwelijk heilig en seksuele hartstocht verderfelijk. Die tegenstrijdige gevoelens komen mooi samen in de dubbelzinnige houding van de schrijver tegenover Anna.

Anna Karenina is zowel een onschuldig slachtoffer (van een verdorven maatschappij met een dubbelzinnige moraal) als een vrouw die het zichzelf aandoet (ontaarde moeder!).

Die tweeslachtigheid houdt de roman fris en modern. Je moet als lezer zelf beslissen wat je maakt van Anna.

5- Anna Karenina wordt vaak vergeleken met Emma Bovary. De roman van Flaubert verscheen al in 1856 (dus zo’n 20 jaar eerder…) en gaat terug op een krantenknipsel over een reëel echtelijk drama. Ook Anna Karenina heeft haar wortels in de realiteit.

Begin 1972 gooide ene Anna Pirogova zich niet ver van Tolstojs landgoed voor een trein. Tolstoj zag het verminkte lijk van de vrouw met z’n eigen ogen. Pirogova was de minnares geweest van een naburige landheer, maar voor een ander aan de kant gezet.

6- De ideale relatie in ‘Anna Karenina’ is noch die tussen Anna en haar echtgenoot Karenin, noch die tussen Anna en haar minnaar Vronski. Tolstoj hield het dubbelzinnig, remember? Toch is er een perfect paar te bespeuren in de roman: Kitty en Levin. Hun eenvoudige geluk en harde werken staan in contrast met de onstuimigheid van Anna en de haren. Tolstoj had z’n roman bijna ‘Twee Paren’ genoemd, om het contrast tussen de koppels in de verf te zetten. Maar hoewel de schrijver bijna de helft van de bladzijden geeft aan Kitty en Levin, is er onder lezers zelden iemand die hen even indrukwekkend vindt als tragische Anna.

7 – ‘Anna Karenina’ was een instant bestseller en werd alom geprezen. Dostojevski vond de roman schitterend, en duidelijk Tolstojs beste. De schrijver zelf vond het succes wat overdreven en stak enkele lovende recensies in brand. Na ‘Anna Karenina’ werd zijn denken in sneltempo religieuzer en moralistischer. Geleidelijk nam hij meer afstand van het boek. Toch is er een anekdote over Tolstoj op hoge leeftijd. Hij neemt op goed geluk een boek uit z’n kast en begint erin te lezen. ‘Dit is best goed, eigenlijk,’ zegt hij na een tijdje. ‘Wie heeft het geschreven?’ Uiteraard houdt hij een exemplaar van ‘Anna Karenina’ in zijn hand.

8 – Al in 1911, één jaar na de dood van Tolstoj, komt een eerste filmbewerking van ‘Anna Karenina’ uit. Helaas bleef deze niet bewaard. Er volgen adaptaties voor opera, ballet, het toneel, hoorspelen voor de radio en een ijsschaatsshow. Actrices als Greta Garbo, Vivien Leigh en Jacqueline Bisset vertolken de rol van Anna. In 2012 is het de beurt aan Keira Knightley. De film van Joe Wright is apart – de scène-wissels komen mee in beeld – maar uitstekend.

9 – Ik ben heel benieuwd naar de toneelbewerking ‘The Way She Dies’. Toneelgezelschap STAN werkt hiervoor samen met een Portugees gezelschap en kijkt letterlijk voorbij Tolstojs boek. Aan de hand van Anna Karenina onderzoeken ze de impact van boeken op het leven van de lezers. Volgens het uitgangspunt: boeken kunnen levens veranderen. Gaat dat zien of lees er hier over na 19 februari…

PS: De foto’s bij dit stuk maakte ik in 2017 in Sint-Petersburg. Ze tonen het graf van tsarina Maria Fedorovna in de Peter & Paul Kathedraal, het Winterpaleis, een portret van tsaar Nikolaas II en Peterhof.